“Als jullie een boek lezen, is dat gelijk 2 weken lang jullie hele persoonlijkheid” zei de dochter van mijn vriend, met de unieke samenstelling van beschuldiging en vermakelijkheid waar iedere tiener het recept van kent. Mijn lief en ik keken elkaar met verdwaasde triomfantelijkheid aan en knikten instemmend. We zaten meters diep in een gesprek over de werking van neutrofielen, T-geheugencellen en MHC klasse II- moleculen. “Maar de dendritische cel is wel echt mijn favoriete cel” hoorde ik mezelf zeggen. Als iemand die natuur- en scheikunde liet vallen in 3V, had ik nooit gedacht dat ik op 38 jarige leeftijd uren enthousiast zou lezen en praten over het immuunsysteem. Laat staan dat ik iemand zou worden met een favoriete cel… But here we are. Dat is blijkbaar wat daten met een hoogleraar moleculaire immunologie met je doet. Maar het is ook dit boek. Dit boek! Phillipp Dettmer maakt in Immuun het onzichtbare zichtbaar en het onbegrijpelijke begrijpelijk. En niet alleen dat. Hij maakt het waanzinnig leuk.

Ik ben hier niet slim genoeg voor

Ik heb Immuun cadeau gekregen van mijn vriend. Full disclosure: hij gaf me dit boek ruim een jaar geleden. Maar toen ik op mijn 15e de exacte vakken sneller dan een gloeiend hete pan liet vallen, heb ik die gebeurtenis afgeplakt met zeer hardnekkige overtuigingen als pleisters. “Ik snap dit soort dingen niet. Ik ben hier niet slim genoeg voor. Ik vind dit niet leuk.” Toen ik mijn meneer een paar jaar geleden tegen het lijf liep in de klimhal kleefden deze overtuigingen nog stevig aan me. Het duurde even voor ik genoeg moed en zelfvertrouwen had opgebouwd om een boek van 375 pagina’s over het immuunsysteem open te slaan. Maar hij “zit erop” en ik wilde graag met hem over zijn werk kunnen praten – inhoudelijk, in plaats van alleen over de sociale interacties met en tussen andere profs, post docs, aio’s en studenten en de stress van beursaanvragen en bezuinigingen. De afgelopen jaren heb ik zoveel oude overtuigingen van me af gedipt, geklommen en getherapie’d. Het werd tijd dat ik ook deze – “ik ben hier niet slim genoeg voor” – zou afweken.

John Irving en emergentie

“Nerd” zei mijn vriend hoofdschuddend, toen ik moest lachen om mijn eigen mom-joke over emergentie . Een verschijnsel dat Dettmer beschrijft als dat “vele hersenloze dingen samen iets kunnen scheppen dat meer is dan de som der delen“. Bijvoorbeeld een mierenkolonie die hele complexe dingen kan doen, terwijl een individuele mier die niet kan. Zo is het ook met cellen in het menselijk lichaam. Cellen zijn op zichzelf dom. Maar in het wonderlijke samenspel van het leven zijn ze waanzinnig intelligent en fascinerend. Zo fascinerend dat het dus twee weken lang “mijn hele persoonlijkheid” werd. Gelukkig zijn T-cellen en macofragen altijd zijn persoonlijkheid. Met op dat moment een vleugje John Irving erdoorheen geweven, want mijn vriend was zich door 800 pagina’s absurdisme aan het heenworstelen, omdat ik The Last Chairlift zo’n goed boek vond. “Hij is gewoon een karikatuur van zichzelf geworden!” riep mijn meneer gefrustreerd. Deze beschuldiging was net zo actief aan mij gericht – de veroorzaker van zijn huidige leed als lezer van het laatste boek van Irving – als aan de auteur zelf.

De achterflap van het immuunsysteem

“Well, it’s an acquired taste” zei ik met licht beledigde wenkbrauwen. De wereld volgens John Irving is een hele andere vorm van complexiteit dan het immuunsysteem blijkbaar. Maar eerlijk, als het immuunsysteem het laatste boek van Irving zou zijn, zou ik na het lezen van Immuun en alles wat ik nu begrijp over het complexe systeem dat ons in leven houdt, alleen de titel The Last Chairlift hebben begrepen. “Ik de achterflap” zei de hoogleraar – na bijna 30 jaar studie en onderzoek – droog. Zijn bescheidenheid siert hem, maar dat het immuunsysteem zeer complex is, staat buiten kijf. En om het nog ingewikkelder te maken, hebben wetenschappers de meest onlogische en inspiratieloze namen gegeven aan de verschillende cellen, moleculen en processen die het immuunsysteem in balans houden, activeren, stilleggen, onderuit schoppen en verwoesten. Dat Phillipp Dettmer hier in Immuun niet alleen iets van kan maken dat begrijpelijk en overzichtelijk is, maar ook nog eens ontzettend vermakelijk en regelmatig grappig, is waanzinnig knap. Hij weet de wereld van de cellen en moleculen voor mensen zoals ik, die van jongs af aan in de wereld van de verbeelding en verhalen leven, toegankelijk te maken.

De fruitautomaat van je aminozuren

Als Dettmer schrijft dat je lichaam uit 40 biljoen cellen bestaat (40 met 12 nullen erachter), brengt hij dat getal tot leven door te beschrijven hoeveel ruimte 40 biljoen mensen – schouder aan schouder- zouden innemen. En wist je dat een menselijke cel vervolgens weer bestaat uit tientallen miljoenen afzonderlijke moleculen? Deels zijn dat watermoleculen, deels eiwitten. Deze eiwitten bestaan uit ketens aminozuren – de kleine organische bouwstenen van het leven – waarvan wij er 20 hebben. Dettmer gebruikt vervolgens een fruitautomaat in een casino om inzichtelijk te maken hoeveel verschillende eiwitten er mogelijk zijn als je aminozuren in een keten aan elkaar knoopt. Wil je bijvoorbeeld een eiwit maken van 10 aminozuren zijn er al 10.240.000.000.000 verschillende eiwitten mogelijk! Hoe bizar. Daarna vergelijkt Dettmer nog even de snelheid van een eiwit met die van een straaljager die met een daverende klap ergens tegenop botsts. Je snapt vast, Immuun leest als een trein.

Coke snuivende chimpansees met machinegeweren

Immuun introduceert de hoofdrolspelers van het immuunsysteem – de macrofragen, dendritische celllen, neutrofielen, complementen, naturalkillercellen, t-helpercellen, b-cellen, antilichamen, en zo voorts – met kleurrijke tekeningen door het hele boek heen. Dettmer trekt je moeiteloos de bewondering voor je immuunsysteem in. Hij laat je neutrofielen voorstellen als coke-snuivende chimpansees met machinegeweren en macrofagen als wilde neushoorns, zonder daarbij voorbij te gaan aan de ware werking van je immuunsysteem. Je leest over de thymus (een belangrijke immuunceluniversiteit van je T-cellen), apoptose (het beheerste zelfdoding mechanisme van je cellen), mestcellen (die heel ontvankelijk zijn voor IgE- antilichamen en dus een belangrijke rol spelen bij ontstekingsreacties en allergieen) en cytokines (informatiedragers van je immuunsysteem). En ondertussen leer je creepy feitjes, zoals dat er zo’n 300 parasitaire wormen zijn waar mensen last van kunnen hebben en dat zo’n 2 miljard mensen dat momenteel ook echt hebben…als in, nu. Ja. Yuk.

Maar geen zorgen (of nou ja, een beetje zorgen is op zijn plek, want er kan een hoop mis gaan in het precaire proces van homeostase): wist je dat jouw addaptieve immuunsysteem een specifiek antwoord heeft op elk mogelijk micro-organisme dat op dit moment op onze planeet bestaat, plus alle micro-organismen die zich in de toekomst nog kunnen ontwikkelen? Dat is toch mind blowing? Je lichaam is een wonder.

Waarom de dendritische cel zo cool is

En waarom die dendritische cel is gepromoveerd tot mijn favoriete cel? Allereerst zien ze er vet grappig uit. Ze hebben een soort lange, fladderende armen. Maar ze kunnen nog coolere dingen. Dendritische cellen kunnen vaststellen wat voor pathogeen (bacterie, virus, parasiet) jou aan het infecteren is en vervolgens je addaptieve immuunsysteem activeren. Dit doen ze door een soort momentopname van de gevaren in je lichaam (een selectie van de antigenen van de vijand) mee te nemen naar je lymfestelsel en daar je specialistische T-helpercellen wakker te schudden. Dettmer legt dit ingewikkelde (maar zo freaking fascinerende) proces heel helder uit, onder andere door je de MHC klasse II-receptor voor te laten stellen als een broodje (receptor) waar een knakworst (antigeen) in moet en je T-helpercellen als heel kieskeurige eters die alleen knakworsten eten als er een broodje omheen zit. Zelfs deze veganist kan dit beeld waarderen, omdat het fenomeen van het activeren van T-helpercellen door dendritsche cellen te ingenieus is om niet van onder te indruk te zijn. Want wist je bijvoorbeeld dat MHC-moleculen uniek zijn bij ieder mens? Daarom zijn sommige immuunsystemen beter in het bestrijden van bepaalde virussen en anderen bijvoorbeeld van bepaalde bacterieantigenen. Dit is evolutionair gezien heel belangrijk, omdat we hierdoor niet zo gemakkelijk uitroeien als complete mensheid. En grappig weetje: je vindt potentiele partners met heel andere MHC-moleculen dan jijzelf aantrekkelijker! Dat verschil kun je namelijk ruiken…

Immens en miniscuul in het grotere geheel

Ik las iedere dag een paar hoofdstukken in Imuum en ‘s avonds, als mijn brein geen B-cel meer kon bevatten, in Orbital. Samantha Harvey’s roman is de winnaar van de Booker Prize 2024. Wat dit tot zo’n geweldig inspirerende combinatie maakte, was het feit dat je in Immuun helemaal inzoomt op de allerkleinste deeltjes van het leven, terwijl je in Orbital juist volledig uitzoomt. Je volgt het leven en de existentiele contemplaties van 6 astronauten/cosmonauten tijdens hun rotaties om de Aarde. Dat in- en uitzoomen gaf een prachtig perspectief. De wereld is, zowel op het niveau van de moleculen als vanuit de ruimte gezien tegelijkertijd immens (want weet je nog, die 40 biljoen cellen?) als miniscuul, in het grotere geheel. De Aarde en zeker wij als individuele mensjes zijn immers “niks” in vergelijkiging tot de grootstheid van Al Het Bestaan. En beide werelden zijn zowel waanzinnig complex als belachelijk simpel. Want waar het op neerkomt is dit: het is eindeloos bijzonder dat we hier zijn.

Mijn lekker ruikende MHC-molecuul

Ik ben me ervan bewust dat ik tijdens het lezen van Immuun toegang had tot de vraagbaak van een heel lekker ruikend MHC-molecuul, a.k.a. mijn vriend. Maar ik beloof je dat het boek ook zonder dagelijks vragenuurtje bij een prof. heel goed leesbaar is. En ja, oke, ik moet toegeven dat ik tijdens het lezen van The Last Chairlift ook zo nu en dan grapte dat iemand alle klassieke John Irving thema’s aan een AI heeft gevoerd en vervolgens opdracht gegeven om hier een roman van 800 pagina’s mee te vullen. Gelukkig kon mijn meneer daarna 4 dagen lang worden meegevoerd op de vleugels van een TikTok drakenboek, terwijl ik 300 km meewandelde met David Nicholls, in You are Here. Want soms is een boek maar een paar dagen onze complete persoonlijkheid. But we are here for it.

Boekenliefde – bestel en koop je boeken bij je lokale boekhandel. De linkjes voor Immuun en de andere boeken in deze blog gaan naar Libris – een online samenwerking van lokale boekhandels. Meer boekentips deel ik wekelijks op mijn Instagram pagina! – @karivdheide